آموزش آسان عروض (1)

         همه ی همکاران فرهیخته می دانند که درس قافیه و عروض در مقطع پیش دانشگاهی درسی نو و حتی برای بعضی از دانش آموزان عزیز رعب آور است.بنابراین قصد داریم که این درس بسیار شیرین و فنی به گونه ای برای فراگیران آسان جلوه نماید،که با رغبت تمام به یادگیری این درس بپردازند.

           آنچه در این وجیزه پیش رو دارید حاصل سال ها تجربه و تدریس در کلاس های مختلف است از این رو لازم ندانستم که ارجاع و پانوشته هایی بدان بیفزایم.

              درآغاز لازم می دانم  به توضیح چند اصطلاح مهم و کلیدی این درس ؛ عروض، حرف،وزن، هجا و تقطیع بپردازم.

             عروض - علمی است که قواعد تعیین اوزان شعر(تقطیع) و طبقه بندی اوزان را، از جنبه ی نظری و عملی به دست می دهد.

           حرف – هر واژه ای از اجزای کوچک و بی معنی ساخته می شود که به آن حرف گفته می شود و در عروض صورت ملفوظ  (واج)مورد نظر است نه شکل خطی آن .حرف خود به دو نوع؛ مصوت و صامت تقسیم می شود که مصوت هم به دو نوع مصوت بلند  (ا،و،ی)و مصوت کوتاه ( ــــــــــ ) است. غیر از این شش حرف، بقیه ی حروف صامت هستند.

           وزن – از تساوی و رویارویی هجاهای کوتاه و بلند نظمی در گفتار حاصل می شود که به آن وزن می گویند.

           هجا- مقدار صوتی که با هر ضربه ی هوا از ریه به بیرون می آید را هجا می گویند. تعداد هجای هر واژه وابسته به تعداد مصوت موجود در آن واژه است. هجا نیز به سه نوع کوتاه (u )،بلند (- ) و کشیده (- u ) تقسیم می شود.

        تقطیع – قطعه قطعه کردن واژه ها به صورت هجا،هجا را تقطیع هجایی و قطعه قطعه کردن مصراع یا بیت را به ارکان عروضی تقطیع به ارکان می نامند.

          نا گفته نماند که هر کدام از موارد فوق در جای خود مفصلا  با مثال خواهد آمد.

         اما منظور نگارنده از این سطور بسیار مختصر این است که مهم ترین نکات تعیین وزن شعر فارسی را که به یاد گیری آسان درس عروض کمک می کند ، یاد آوری نماید.

         نکات قابل توجه در تعیین وزن شعر فارسی عبارتند از:

     1) درست خواندن و درست نوشتن شعر فارسی (خط عروضی)   2) تقطیع هجایی  3)تقطیع به ارکان 4) اختیارات شاعری                                                 

          در خط عروضی و تقطیع هجایی رعایت موارد زیر ضرورت دارد:

   1)در خط عروضی صورت ملفوظ (گفتاری)واژه ها نوشته می شود نه شکل مکتوب (نوشتاری )

        خواهش = خاهش   ،    تو = ت    ،    که =  ک     و...

   2) هرمصوت بلند از نظر امتداد (مقدار کشش صدا یا آوا) دو برابر مصوت کوتاه یا دو واج محسوب می شود.

     ( با ، بو ، بی ) هر کدام سه واج شمرده می شود ؛ چون یک واج صامت (ب)+ یک واج مصوت بلند (ا ، و، ی) است که خود از نظر امتداد دو واج  به حساب می آید.

   3) در هر واژه به تعداد مصوت (کوتاه یا بلند) هجا یا بخش وجود دارد ؛ مثلا   کلمه ی " برادر " سه هجا دارد؛ سه مصوت

  ( ـــــــــ   ) دارد.

    4)هر مصوت (کوتاه یا بلند ) همیشه دومین حرف هجاست.چنانکه در واژه ی ( کتاب )می بینیم که مصوتهای ( ـــ ) و  "ا  هر کدام دومین حرف هجاست. مصوت بلند زمانی مصوت بلند و دو واج محسوب می شود که هم دومین حرف هجا باشد

  وهم صدای ( آ ،او ، ای) بدهد.مثال: باد ،بود،بید و...

     5)نون ساکن(ن )بعد از مصوتهای بلند ( ا ، و، ی ) در یک هجا در خط عروضی به حساب نمی آید؛یعنی ،واژه های "جان ،

     خون و دین ) به ترتیب به صورت ( جا ، خو ،دی ) خوانده می شوند یا به حساب می آیند.

     نکته- اگر " چون " به معنی ( مثل و مانند =حرف اضافه و زیرا و هنگامی که=حرف ربط) باشد، ( ن) ساکن در خط عروضی حذف نمی شود و اگر به معنی ( چرا ،چطور و چگونه )باشد،( ن ) ساکن در خط عروضی حذف می گردد.

          زفراق چون ننالم من دل شکسته چون نی                   که بسوخت بندبندم ز حرارت جدایی

      6) "آ" در خط عروضی و در آغاز هجا سه واج به حساب می آید؛ چون در واقع برابر است با " همزه( ء) + ا"

   که همزه یک حرف صامت و "ا" یک مصوت بلند است که خود دو واج شمرده می شود. مثال:

       آب،مرآت، قرآن، مآخذ و...

      7)اگر حروف (ا،و،ی)حروف اول و سوم و چهارم هجا باشند،در این صورت صامت به حساب می آیند و دیگر دو واج

  شمرده نمی شوند. نمونه: در( ابر، وقت ،یاد) = حرف اول ، در ( مبدا ، نو، سیل )=حرف سوم  و در ( ناو ، چای) =حرف چهارم هجا هستند که در هر حال چون دومین حرف هجا نیستند و صدای (آ،او، ای) نمی دهند، مصوت نیستند بلکه صامت

 به حساب می آیند.

      8)اگر پیش از همزه حرف صامت باشد،همزه می تواند در تلفظ و خط عروضی حذف شود؛    پیش از= پیشز،  

   دانش آموز = دانشاموز ، دل افسرده = دلفسرده و...

      9) در خط یا املای عروضی مصوتهای کوتاه ــــــــــــــ یا حرکات باید نوشته شود تا در شمارش واج کمک کند.

               س  لا  مت   می  ک  نم  از  د  ل  از  جان  = سلامت می کنم از دل و از جان

   10) حرف ربط یا عطف (و) همچون ضمه ای روی حرف پیش از خود قرار می گیرد؛ چنانکه روی (ل ) در مصراع بالا      

    به کار رفته است.یا  " من و تو " را  می خوانیم " م/ ن/ ت "  ، مرگ و زندگی " را می خوانیم " مر/ گ / زن /د /گی "

     11) حروفی که در بعضی از واژه ها نوشته می شود ولی خوانده نمی شود در خط عروضی نیز حذف می‌شود؛

       خویش = خیش،  چه= چ ، تو = ت و...

       12)حروف مشدد در املای عروضی دو بار نوشته می شود؛ دقت = دق/قت         شدت = شد/دت و ...

                  در این نوشته ی مختصر تنها به چند نکته ی مهم در خط عروضی پرداخته شد که اگر عمری باقی بود در مطالب بعدی به نگارش نکاتی در باره ی تقطیع به ارکان و اختیارات شاعری و... خواهیم پرداخت.

  باشد که برای همکاران فرهیخته به کار آید و این حقیر نیز در محضر استادان  ارجمند م درسی پس داده باشم.

تهیه کننده : محمد حسین بر دبیر مرکز ژیش دانشگاهی دکتر علی شریعتی سراوان