88/2/21
6:36 ص
انواع طنز
- عام و خاص : عام طنزی است که بازتاب عمومی دارد و طنز خاص همان هجو است که شخص خاصی را هدف قرار می دهد( بهرام صادقی ، محمد رضا اصلانی ، ص 41 )
- هوراسی و جووانی : در طنز هوراسی ( horatian ) سخنگو فردی مؤدّب و زیرک است که با طنز هایش بیشتر باعث سرگرمی و تفریح است تا خشم و رنجش زبان او نرم و ملایم است و گاهی خودش را به سخره می گیرد « ارنست رنان متفکر فرانسوی قرن 19 سعدی را با هوراسیوس مقایسه می کند » (طنز فاخر سعدی ایرج ، پزشکزاد ، ص 34 ) . در طنز جووانی (juvenalian ) سخنگو یک معلّم جدّی اخلاق است ؛ سبک و زبانی موقّردارد مفسده ها را که به نظر او کاملاً جدّی هستند بدون گذشت مطرح می کند و باعث تحقیر و رنجش می شود . ( انواع ادبی ، شمیسا ، ص 235 )
- طنز موقعیت : گاهی اوقات حادثه آنقدر غیرمنتظره است که باعث خنده می شود ؛ مثل پایان داستان « هدیه ی سال نو » اثر اُ.هنری .
یا این که خود موقعیت خنده دار است ؛ مثلاً : قاتلی مادری را بکشد و چون دلش برای بچه می سوزد بچه ی او را نیز بکشد که تنها نماند .
- طنز کلامی : در این نوع طنز ، طنز پرداز با واژه ها به گونه ای کار می کند که نوعی خنده یا تمسخر را موجب شود . بعضی از انواع اریکلماتور طنز کلامی دارد :
« درخت از گربه پایین آمد . شیر باغ وحش چکّه می کرد » یا طنز کلامی فروغ فرخزاد در « ای مرز پر گهر » :... رسماً به مجمع فضلای فکور و فضله های فاضل روشنفکر / و پیروان مکتب داخ داخ تاراخ تاراخ بپیوندم / و طرح اوّلین رمان بزرگم را / که در حوالی سنه ی یک هزار و ششصد و هفتاد و هشت شمسی تبریزی / رسماً به زیر دستگاه تهی دست چاپ خواهد رفت / بر هردو پشت ششصد و هفتاد و هشت پاکت / اشنوی اصل ویژه بریزم ( مجموعه اشعار فروغ فرخزاد ، انتشارات نوید آلمان ، ص 379 )
- طنز سیاه : در این نوع طنز نویسنده می خواهد خواننده را متوجّه واقعیات وحشتناکی کند که در حال وقوع است . دست مایه ی این نوع طنز رذالت ها و حقارت ها و پوچی آرزوها و تلاش بشری است مثل طنز های بهرام صادقی که « پشت رویه ی شاد طنز های او سیاهی اجتماع و ارواح شکست خورده نهان است » ( صد سال داستان نویسی ، میرعابدینی ، ص 324 ) و طنز تلخ و سیاهی که در کتیبه ی اخوان ثالث دیده می شود .
- طنز سیاسی : این نوع طنز برای بیان مشکلات سیاسی پدید می آید امّا از آن جا که نمی توان مستقیم با حکوت طرف شد معمولاً از زبان دلقک های دربار ، مثل کریم شیره ای یا از زبان دیوانگان بیان می شد : « دوش می گفت این سخن دیوانه ای بی بازخواست درد ایران بی دواست/عاقلی گفتا که از دیوانه بشنو حرف راست/درد ایران بی دواست » ( نسیم شمال )
یا از زبان مستان : « محتسب مستی به ره دید وگریبانش گرفت ......
- طنز عرفانی : در قرن 7 و 6 در ادبیات صوفیه رخ می دهد و بازتابی عتابی است که مجذوبان در جذبه ی عرفانی نسبت به ذات حق ابراز کرده اند و حکایت از طغیان انسانی آگاه دارد که دربرابر بی عدالتی های اجتماع نمی تواند ساکت بنشیند ؛ مثل : دیوانه ای به نیشابور می رفت و دشتی پر از گاو دید .....
- طنز خانوادگی : این نوع طنز معاصر است و بیشتر به روابط زن و شوهر و عروس و مادر شوهر وکارمند و رییس و .... می پردازد :
زمادر زن هزاران داد و فریاد/که بدجنسی به دختر می دهد یاد بسازم مو چماقی را ز پولاد/زنم بر مغز او خود گردم آزاد ( افاضات آقای هالو ، عالی پیام ، ص 187 )
- طنز مردم : این نوع طنز بین عامه ی مردم رواج دارد و به صغیر و کبیر رحم نمی کند و همیشه چندین گام از طنز مکتوب جلوتر است و با هیچ چیز نمی توان جلوی آن را گرفت
- طنز زنانه : توجّه به مسائل زنان و طنز گفتن درباره ی آنان از قدیم در میان آثار طنز پردازان دیده می شد : « همام در مجلسی نشسته بود و غلامش رسید و گفت : خانم به خانه فرود آمد همام گفت : کاش خانه به خانم فرود می آمد » امّا در دوره ی معاصر نسبت به این موضوع توجّه بیشتری شده است . از سال 1363 کیومرث صابری ( گل آقا ) به مسائل زنان اهمیّت خاصّی داد وحمایت از حقوق زنان به عنوان یک جریان در آثار دخترش پوپک صابری ( گل نسا ) دیده می شود . به سه دلیل طنز پرداز زن نسبت به مرد کمتر است : 1- رکاکت 2- خشونت : طنز نویس در اعماق ذهنش باید سخت گیر و خشن باشد .3- سیاست : یکی ازپرکاربرد ترین انواع طنز، سیاست است و موضوع اصلی سیاست کسب قدرت ، و قدرت در کشور ما امری مردانه تلقّی می شود ولی با این همه زنان طنز نویس زیادی داریم . در میان گذشتگان در شعر مهستی گنجوی به بعضی موارد طنز برمی خوریم ولی در دوره ی معاصر به اوّلین زن طنز نویــس بر می خوریم با نام بی بی خانم ( اوایل مشروطه ) با کتاب معایب الرّجال که در پاسخ به کتابی به نام تأدیب النسوان که یکی از درباریان نوشته بود .همچنین نمونه هایی طنز در آثار پروین اعتصامی و ژاله قائم مقامی می بینیم ولی اوّلین روزنامه نگار طنز نویس رباب تمدن است که در مجلّه ی چلنگر می نوشت و در سـال 1370 یک زن مدیر مسئول مجله ی جوالدوز شد .
- طنز اینترنتی : در این نوع طنز از پیچیدگی کم می شود زیرا زبان پیچیده ی طنز زاده ی سانسور است اما در اینترنت این سانسور کمتر صورت می گیرد علاوه بر این به حوصله ی کم خواننده پاسخ مثبت می دهد و قدرت انتخابش را بالا می برد .
88/2/19
7:46 ص
طنــــز
- معانی طنز : افسوس کردن ، مسخره کردن ، طعنه زدن و ... : طنز کنان روبهی آمد ز دور/گفت صبوری مکن ای ناصبور ( نظامی )
- تا زمان دهخدا و نسیم شمال به کلمه ی « طنز » به معنای امروزی برنمی خوریم .
1- واژه ی طنز
- در دهه ی 20 عباس اقبال و پرویز ناتل خانلری کلمه ی طنز را برای آثار عبید به کار بردند .( طنز فاخر سعدی ، ایرج پزشکزاد ، ص 39 )
- گذشتگان به جای واژه ی طنز از « هزل » استفاده می کردند : هزل خوار مدارید و هزّالان را به چشم حقارت منگرید . ( عبید زاکانی )
- در زبان انگلیسی به طنزsatire می گویند که از کلمه ی لاتین satira ( ظرفی پر از میوه های متنوع برای خدای فلاحت ) گرفته شده است .
2- در تقسیم بندی قدما به نوع خاصی به نام طنز بر نمی خوریم زیرا انواع ادبی بر اساس محتوا نام گذاری نمی شدند .
3- تعاریف طنز
- طنز فریادی است که در اوج انفجار به پوزخند و قهقهه تبدیل می شود :
طنز یعنی گریه های قاه قاه / طنز یعنی خنده های آه آه
- طنز زاده ی غریزه ی اعتراض است .
- طنز یعنی درد و از انسانی که درد می کشد باید انتظار فریاد داشت نه تحریر .
- طنز ترجمان روحی است ، شیفته ی نظم .
- جاناتان سویفت : همچون فرزانه ای همیشه خندان من خشم خود را در قالب طنز می ریزم .
4- دلیل استقبال از طنز : طنز آینه ای است که بینندگان آن عموماً چهره ی کسی جز خودشان را در آن کشف می کنند و همین علّت عمده ی استقبال است که نسبت به طنز وجود دارد و باز به همین دلیل است که کمتر کسی از طنز می رنجد ( فرهنگ اصطلاحات ادبی ، سیما داد ، ص 209 )
- بدی ها را به شکل اغراق آمیز بزرگ جلوه می دهد تا کم اهمیتی آن ها از بین برود .
- در ظاهر می خنداند ولی در باطن به تفکّر وامی دارد .
- از نظر طنز پرداز عیب جهان باید برطرف شود اما مطایبه گو به رفع عیب اعتقادی ندارد.
5- طنز نویس
- تفاوت طنز نویس با مطایبه گو
- طنز پرداز خودش را بالا می گیرد امّا مطایبه گر فروتن است و به همین دلیل مخالف خوانی
- با هرچه که کهنه و مرده و واپس مانده باشد مبارزه می کند.نمی کند ( نگارش و ویرایش ، احمد سمیعی گیلانی ، ص 61 )
- زیستن با طنز پرداز کار آسانی نیست زیرا بیش از حدّ معمول به شرارت ها و حماقت های هم نوعانش آگاهی دارد .( طنز ، آرتور پلارد ، ص 4 )
- لازمه ی خنده دریافتی فراحسی و عمیق از رویدادهای اطراف ماست .( بیست سال با طنز ، رؤیا صدر ، ص 1 )
- انسان وقتی می خندد که خود را بالاتر از موضوع خنده ببیند .
6- بنای طنز بر خنده است امّا نه خنده ای از سر شادمانی
- بذله گویی نشانه ی هوش است پس طنز پرداز باهوش است .wit دو معنا دارد : هوش و شوخی . ( از صبا تا نیما ، آرین پور ، ج 2 ، ص 36 )
- طنزپرداز با خنداندن فطرت کمال جوی انسان را بیدار می کند تا بر زشتی ها بخندد .
- در طنز غربی خنده مسأله ی سبک و شیوه است ؛ یعنی می تواند خنده دار نباشد .
- نوعی بی طرفی لازم است تا سخن طنز آمیز نزد شنونده ارزش داشته باشد .
7- شرایط طنز
- طنز سبکی اجتماعی دارد به همین دلیل مقولات متعالی کمتر در آن می گنجد .( طنز ، آرتورپلارد ، صص13-12 )
- وقتی از طنز لذّت می بریم که دیگری را گزیده باشد .
- طنز نباید همیشگی باشد : جدّ همه ساله جان مردم بخورد هزل همه روزه آب مردم ببرد ( عبید زاکانی )
- هرچه مخالفت نویسنده وبغض او نسبت به حوادث زندگی شدیدتر باشد به همان نسبت طنز کاری تر و دردناک تر می شود ( از صبا تا نیما ، ج 2 ، ص 36 )
- اگر با سخن ، طنز آمیخته شود تمام حواس مخاطب را به خود جلب می کند .
8- تأثیر طنز
- پیامبر اسلام ( ص ) : طنز در کلام مثل نمک است در طعام .
- آرتور پلارد : چه آسان است کسی را پَست بنامیم آن هم با مزاح .
- چارلز چرچیل : برخود بلرز و رنگ از چهره بباز وقتی که تازیانه ی قهّار طنز به چرخش درآید .
- انتقاد صریح و بی پرده است امّا طنز کنایه ای و ایهامی است :
9- تفاوت طنز و انتقاد
هرچند که گربه ی تو خوشخوست اخلاق سگ تو بی نظیر است ( بهاءالدّین خرّمشاهی )
- انتقاد عبوس و اخمو است امّا طنز دارویی تلخ است با روکش شکلاتی ؛ به قول سعدی : سقمونیای شکرآلود .
- تاریخ طنز در مغرب زمین به ادبیّات روم و یونان باستان می رسد .
- اوّلین شاعر طنز سرای یونان آرخی لوخی ( قرن 7 ق . م ) است و کمدی های آریستوفانس لحنی طنزآمیز دارد .
- در ادبیات انگلیس تا پیش از قرون وسطی ، طنز به صورت مستقل وجود نداشت امّا در خلال حکایات دیده می شد مثل حکایات کانتربوری .
اروپا - از اواخر قرن 16 اوّلین اثر مستقل طنز به نام « قطعه ای ناقابل برای مامس » اثر توماس لوج پدید آمد .
- جان درایدن شاعر قرن 17 با آثار « آبسالم » و « آکی توفل » بزرگترین طنز سرای عصر خود شد .
- در اواخر قرن 17 و اوایل 18 طنز در ادبیات انگلیسی به اوج شکوفایی رسید ؛ نویسندگان بزرگ این عصر : جاناتان سویفت ، الکساندر پوپ .
- در قرن بیستم طنز روایتی در رمان و در آثار نویسندگانی چون آلدوس هاکِسلی ( دنیای قشنگ نو ) و جورج اورول ( قلعه ی حیوانات ) متجلّی شد .
- حکایت بز و درخت آسوریک از قدیمی ترین آثار طنز در ایران زمین به شمار می رود که « بز » نماد ایرانی بودن و م نخل » نماد سامی بودن است .
- در ایران پیش از اسلام در میان داستان های انوشیروان به بعضی داستان های طنز بر می خوریم مثل زنجیر عدل و حکایت پیرمردی نود ساله که گردو می کاشت و از او می پرسند با این سن کاشتن درخت برای تو چه فایده دارد و او به طنز و ریشند جواب می دهد : دیگران کاشتند ما خوردیم ما بکاریم تنا دیگران بخورند .
- در میان آثار شاعران گذشته به نمونه های طنز بر می خوریم از جمله به طنز های مؤدّبانه ی فردوسی ، طنز فاخر سعدی ، طنز رندانه ی حافظ ، تاریخچه نقیضه های بسحق اطعمه امّا اوج آن را در آثار عبید زاکانی می بینیم که در اکثر زمینه های طنز پردازی طبع آزمایی کرده است .
- رودکی سمرقندی : عیال نه ، زن و فرزند نه ، مئونت نـه/از این ستم همیشه آسوده بود و آسان بود
- مُنجیک ترمذی : گوگرد( نماد کمیابی ) سرخ خواست ز من سبز من پریر/امروز اگر نیافتمی روی زردمی
- نمونه های گفتم که نیک بود که گوگرد سرخ خواست/گر نان ، خواجه خواستی از من چه کردمی
طنز - فردوسی طوسی : هر آن مام کو چون تو زاید پسر/کفن دوز خوانیمش و مویه گر
در آثار گذشته
- سعدی شیرازی : به تیشه کس نخراشد ز روی خارا گِل چنان که بانگ درشت تو می خراشد دل
- حافظ شیرازی : ز کوی میکده دوشش به دوش می بردند امام شهر که سجّاده می کشید به دوش
ایران
- طنز مشروطیت تحت تأثیر آثار اروپایی شکل می گیرد و ترجمه ی آثار خارجی به این امر شتاب می بخشد : حاجی بابای اصفهانی
- بازتابنده ی خواست های اجتماعی سرکوب شده ی مردم ایران است .
- به دلیل این که طنز این دوره رنگ اجتماعی ـ سیاسی می گیرد از کلمات زشت آن کاسته می شود مثل اشعار دهخدا و نسیم شمال
- مشروطیت
- شاعران با صراحت دربرابر اقدامات استعماری موضع می گیرند و خائنان را با کلمات طوفانی گوشمالی می دهند
- طنز پردازان از ثقیل نویسی دوری می کنند .
- اشرف الدّین گیلانی نقطه ی اوج طنز سیاسی ـ مردمی است .
- دهخدا اوّلین نمونه ی طنز به معنای اروپایی آن را نوشت .
- نویسندگان به دلیل فروکش کردن تب مشروطه خواهی نوجویی های ساختاری می کنند ؛ مثل : یکی بود یکی نبود
- کودتای 1320
- نشریه ی « قرن بیستم » با هجوی تند به نقد جریان های سیاسی می پردازد .
- رواج نشریات ( حدود 65 نشریه فکاهی انتشار یافت )
- بعد از 1320
- بعضی از نشریات وابستگی مستقیم به شوروی داشتند ؛ مثل : نشریه ی چلنگر .
- بعضی از طنز نویسان این دوره : صادق هدایت ، ایرج پزشکزاد ، بهرام صادقی ، فریدون تنکابنی ، جلال آل احمد .
88/2/12
6:6 ص
بعضی آدم ها...
زندگی انسان چون قطاری است که در پیچ و خم حوادث روزگار شتابان پیش می رود تا پس از عبور از تونل های تاریک مشکلات و دشت های سرسبز خوشی ها به سر منزل مقصود برسد. در طول این مسیر با افرادی زیادی آشنا می شویم که رابطه ما با آنها متفاوت است؛ برخی را دوست داریم، به بعضی احترام می گذاریم و برخی را تحمل می کنیم.
در کنار بعضی آدم ها که قرارمی گیریم بوی خوش خدا را استشمام می کنیم و از چشمان بعضی دیگر می توانیم کوله بار خود را پر از امید و انرژی کنیم و امان از بعضی ها که ابلیس آدم رویند و در کنارشان که می نشینیم لحظه ها را برای رفتن می شماریم.
آری! آدمها هر کدام دنیایی دارند و تو جوشش آنها را که از دور می بینی فکر می کنی که یکدلند و هم فکر. درست مثل ردیف درختانی که اگر از دور نگاه کنی تصور می کنی دست دردست یکدیگر دارند و مهربانانه همدیگر را در آغوش دارند درحالی که نه این چنین است.
و....
این جاست که به یاد توصیف زیبای قیصرامین پور در «بی بال پریدن» می افتیم که چه زیبا آدم های اجتماع را در آینه «کتاب» به ما می نمایاند:
بعضی از آدمها جلد زرکوب دارند و بعضی جلد ضخیم و بعضی جلد نازک.
بعضی از آدمها با کاغذ کاهی چاپ می‌شوند و بعضی با کاغذ خارجی.
بعضی از آدمها ترجمه شده‌اند.
بعضی از آدمها تجدید چاپ می‌شوند و بعضی از آدمها فتوکپی آدمهای دیگرند.
بعضی از آدمها با حروف سیاه چاپ می‌شوند و بعضی از آدمها صفحات رنگی دارند.
بعضی از آدمها تیتر دارند، فهرست دارند و روی پیشانی بعضی از آدمها نوشته‌اند: حق هرگونه استفاده ممنوع و محفوظ است.
بعضی از آدمها قیمت روی جلد دارند،
بعضی از آدمها با چند درصد تخفیف به فروش می‌رسند و بعضی از آدمها بعد از فروش پس گرفته نمی‌شوند.
بعضی از آدمها را باید جلد گرفت،
بعضی از آدمها را می‌شود توی جیب گذاشت،
بعضی از آدمها را می‌توان در کیف مدرسه گذاشت.
بعضی از آدمها نمایشنامه‌اند و در چند پرده نوشته می‌شوند.
بعضی از آدمها فقط جدول و سرگرمی دارند و بعضی از آدمها معلومات عمومی هستند.
بعضی از آدمها خط خوردگی دارند و بعضی از آدمها غلط چاپی دارند.
از روی بعضی از آدمها باید مشق نوشت و از روی بعضی از آدمها باید جریمه نوشت.
بعضی از آدمها را باید چند بار بخوانیم تا معنی آنها را بفهمیم و بعضی از آدمها را باید نخوانده دور انداخت.
