1- منظومه های ویس و رامین ،لیلی مجنون و خسرو و شیرین رمانس هستند و ویژگی های مشترکی در آنها وجود دارد : چون همانندی در اشخاص و حذف تمام موانع به خاطر عشق و وجود صحنه های غیر مترقبه

جدایی طولانی دو دلداده جوان

الف ) موانعی در راه وصال عاشق و معشوق ایجاد می شود که یک جدایی طولانی را به وجود می آورد. در ویس و رامین ، داشتن همسر و وجود « موبد » مانع ارتباط دو طرف است . در لیلی و مجنون ، مخالفت پدر لیلی و در خسرو شیرین ، تقدیر و غرور شاهانه و پایداری شیرین در حفظ ارزشها ، سبب طولانی شدن دوران فراق می شود.

ب) رفع موانع : عاقبت موانع برطرف می شود و رقیب از بین می رود. مرگ موبد ، سبب وصال رامین و رسیدن آنها به یکدیگر و دستیابی به قدرت حکومت می گردد. مرگ مریم ، همسر خسرو هم سبب ازدواج خسرو و شیرین می شود. اما در لیلی و مجنون با اینکه ابن سلام همسر لیلی می شود آن دو نمی توانند به وصال هم برسند که علت آن تفاوت نوع عشق مجنون با دیگران است.

ج ) وفاداری معشوق : در سنت غزل فارسی معشوق جفاکار و دست نایافتنی است . اما این سنت در منظومه های عاشقانه فوق کمرنگ می شود و معشوق نیز خواستار رسیدن به عاشق است و حتی معشوق وفادارتر از عاشق است . زیرا ویس ، پس از دل بستن به رامین تا پایان به او وفادار می ماند اما رامین تحت تأثیر توصیه ها و سرزنش های اطرافیان واقع می شود و حاکم طبرستان می شود و با فردی به نام گل ازدواج می کند.

خسرو هم برای رسیدن به حکومت ، ناچار می شود با شاهزاده رومی مریم ازدواج کند زیرا پدرش نقش مؤثری در پیروزی خسرو داشت. خسرو پس از مرگ مریم هم           بی وفایی خود را به اوج می رساند و علیرغم فراهم بودن شرایط ازدواج با شیرین با فردی دیگر به نام شکر رابطه برقرار می کند تا حسادت شیرین تحریک شود وخودش را تسلیم خسرو سازد . شیرین با وجود بی وفایی ها تا پایان در انتظار خسرو می ماند. از پادشاهی ارمنستان دست می کشد سال ها در قصرشیرین دور از وطن به سر        می برد. لیلی نیز به همسرش ابن سلام ، اجازه ارتباط نمی دهد و از او می خواهد که همیشه دوشیزه بماند و وقتی هم ابن سلام از دنیا رفت کسی را به دنبال مجنون        می فرستد تا امکان دیدار و وصال فراهم شود اما شدت جنون قیس باعث می شود که آن دو تا پایان از هم دور بمانند و عاقبت لیلی در فراق مجنون بیمار می شود و از دنیا     می رود.

4- جاودانگی عشق : عاشق و معشوق پس از مرگ ، همدیگر را دیدار می کنند. رامین پس از مرگ ویس ، سه سال در آتشگاه محل دفن او به عبادت می پردازد و در همان جا از دنیا می رود. مجنون بر مزار لیلی آن قدر نوحه می کند تا جان می بازد و شیرین هم پس از کشته شدن خسرو به دست پسرش شیرویه در دخمه خسرو خودکشی      می کند.

ساختار داستانی : از ویژگی های رمانس داشتن پیرنگ پیچیده ، داستان های فرعی فراوان و حوادث هیجان انگیز مانند دستیابی به مال و ثروت یا مقام و منصب ناگهانی است. و این ماجراها با توصیفات دقیق و جذاب و زنده و هنری بیان می شود که در این میان ویس و رامین فخرگرگانی از لحاظ توصیفات جذاب و طبیعی و شیوه های داستان پردازی از همه موفق تر است و با وجوداینکه نویسنده به موضوعی رمانتیک پرداخته است ماجراها و شخصیت ها واقع گرا هستند. زمان و مکان مشخص و صحنه ها آشکار است. اما نظامی ، بیشتر با صورخیال کارخود را زینت داده است.

خسرو و شیرین و ویس و رامین ساخت مبنای مشترکی دارند و زنجیره ی کنش ها        (of actions    the sequence  ) در آن ها ، هدف وصال و رسیدن طرفین را به حکومت دنبال می کنند . هر دو عاشق دارای روحیه درباری هستند شاپور مظهر غرور و کامجویی و رامین ، مظهر خوشگذرانی است و قدرت طلبی در هر دو مشترک است .

منتهی چون رامین در مقام پایین تری است بیشتر از فرصت طلبی برای رسیدن به موقعیت برتر استفاده می کند و ویس برای او پلی برای پیشرفت است .

انواع عشق : روزبهان بقلی عشق را به سه دسته طبیعی ، روحانی و ربانی تقسیم می کند طبقه بندی روزبهان مشابه افلاطون است . در داستانهای فوق عشق ویس و رامین و خسرو و شیرین ، طبیعی و جسمانی است که به وصال منجر می شود. اما عشق مجنون از نوع دیگری است او در ابتدا طالب وصال بود و شدت عشق و ضعف نفس مجنون را وادار به سرودن اشعاری  می کرد که آن را در هر کوچه و رهگذری می خواند. جسارت مجنون در این کار سبب مخالفت پدر لیلی با ازدواج آن دو شد و مجنون در اوج ناامیدی آواره کوه و بیابان شد و عشق خالص لیلی راهمیشه در وجود خود زنده نگاه داشت اما از وصال چشم پوشید و تن به محنت فراق داد. عشق مجنون به تدریج وسیله ای برای تعالی روحی او شد. چنین رفتاری ، عشق عذری نام دارد که برای نخستین بار در قبیله بنی عذره به وجود آمد. اصول عشق عذری عبارت است از : عشق ورزیدن ، عفت پیشگی عاشق ـ کتمان راز عشق و جان باختن در راه عشق که از حدیثی منسوب به پیامبراکرم (ص) گرفته شده است : من عشق فعف و کتم ثم مات مات شهیدا

فایده ی کتمان عشق : رازداری مانند ریاضتی است که میل و طلب را از بین می برد و موجب تصفیه روحی می شود از طرفی چون عشق ، انسان را از خودخواهی به دیگر خواهی می رساند از فرد ، انسان واقعی می سازد . با این حال عشق عذری برزخ بین عشق مجازی و حقیقی است . زیرا از نظر داشتن معشوق انسان ، مجازی است . اما عفت پیشگی و مرگ در راه عشق آن را به عشق حقیقی نزدیک می کند.

از مقایسه دقیق تر داستان لیلی مجنون با خسرو و شیرین نظامی در می یابیم که مجنون و فرهاد هر دو دارای عشق عذری بوده اند یعنی با وجود آگاهی از محرومیت در وصال ، وفاداری و اخلاص عاشقانه در اوج است و عاشق را به کمال تواضع و تصفیه روحی می رساند چنانکه تفاوت نوع عشق ورزی در مقایسه فرهاد ، با رقیبش خسرو آشکارتر می شود:

مقایسه صفات خسرو و فرهاد :

شیرین هنگام شکوه از خسرو دلایل فوق را دلیلی بر ناراستی خسرو می داند و می گوید تو به سلطنت می نازی و غرور و عشق در یک جا جمع نمی شود. تو شهوت پرستی و عاری از عشق حقیقی هستی زیرا یکدل نیستی و هر زمان به کسی دل خوش می کنی در حالی که من همواره در عشقت وفادار بودم.

پس فخرالدین اسعد گرگانی در مجموعه ویس و رامین عشق طبیعی ( جسمانی ) را مطرح می کند و نظامی در دو اثر خویش یعنی لیلی و مجنون و خسرو و شیرین موفق به طرح دو نوع عشق طبیعی و روحانی می شود اما یوسف و زلیخای جامی نوع والاتری از عشق را مطرح می کند و بیانگر نظریه روزبهان بقلی در مورد عشق است که به عقاید افلاطون جلوه ای اسلامی می دهد.

از دید روزبهان ، لازمه حسن جلوه گری است وقتی  حسن الهی با تجلی در اشیا ظاهر شد ، مخلوقات ایجاد شدند . حال هر گاه فردی به اقتضای تقدیر ، دچار عشق شد . عشق وی چه طبیعی باشد چه روحانی رو به خدا دارد زیرا حسن وعشق هر دو از خداوند آغاز شده است منتهی انسان ، حجاب است و هر گاه بتواند با گذشتن از لذات حیوانی به لذات روحانی برسد . حجابی که در قلب او وجود دارد به آینه ای تبدیل می شود که می تواند حق تعالی را بی واسطه نشان دهد.

از این رو عده ای از عرفا ، عشق مجازی را پلی برای رسیدن به عشق حقیقی می دانند در داستان یوسف و زلیخا ، یوسف به عنوان واسطه الهی پلی برای رسیدن زلیخا به خداوند می شود و این کار با ازدواج زلیخا صورت می گیرد یعنی بقای عشق مجازی و رسیدن به عشق الهی .

نظر مولوی با جامی متفاوت است وی در داستان پادشاه و کنیزک ، موضوع عشق مجازی را مطرح می کند اما عاشق وقتی به خداوند دست می یابد که از عشق مجازی صرف نظر می کند و به حکیم الهی که واسطه رسیدن به خداست دست می یابد در این جا مرد خدا آینه اسرار حق می شود.

بدین ترتیب جامی و مولوی با اینکه عشق مجازی را پلی برای رسیدن به عشق حقیقی می دانند در یک مورد اختلاف نظر دارند. جامی ، رسیدن به معشوق را راه رسیدن به خدا می داند و مولوی انصراف از معشوق مجازی و پیروی از مرشد و حکیم الهی را وسیله رسیدن به حق تعالی می شمارد .